William Saroyan's Armenians

ՀԱՅ | Հայը և հայը

Վիլյամ Սարոյան

Ուշ գիշերով Ռուսաստանի Ռոստով քաղաքում մի գարեջրատան մոտով անցնում եի, երբ սպիտակ վերնազգեստով մի սպասավորի տեսա, որն անպայման հայ էր, և, ուրեմն, մոտեցա, հարցրի.

-Իմա՞լ ես, տնավեր, իմա՞լ ես:

Չգիտեմ՝ ինչից հասկացա, որ հայ է, բայց հասկացա: Պատճառը միայն թուխ դեմքը չէր, ոչ էլ բարձր ու ձուռ քիթ, խորադիր աչք, խիտ գանգուրներ, շատերն ունեն, բայց հայ չեն:  Մեր ցեղը զարմանալի մի ցեղ է, և ես ճամփա էի ընկել Հայաստանը գտնելու: Ցավում եմ, ձեզ տխրեցնելու եմ, պարոնայք, բայց պիտի ասեմ, որ Հայաստան չկա:

Փոքր Ասիայում կա ﬕ փոքր հողակտոր, այնտեղ հովիտներ են, լեռներ, լձեր ու քաղաքներ են, աշխարհի ուրիզ վայրերից պակաս չեն, բայց Հայաստանն այդ չե, պարոնայք:  Ես կսկիծով եմ ասում, բայց չկա Հայաստան, պարոնայք, կան միայն մարդիկ, որ այս աշխարհում ապրում են որպես իրենց երկրում: Եվ Ամերիկա էլ չկա, պարոնայք, Անգլիա էլ չկա, Ֆրանսիա էլ չկա, Իտալիա էլ չկա, ﬕայն մադկանց երկիրը կա, պարոնայք:

Ոտք դրի, ուրեﬓ, գարեջրատուն՝ բարև տալու ինձ նման մեկին՝ օտար աշխարհի մեջ ﬕ օտարականի:

-Վա՜յ,- ասավ զարմանքի այն շեշտով, որ մեր լեզուն ու խոսքը համակ ուրախություն ե դարձնում: -Դո՞ւ:

Եվ այդ «դուն» ճիշտ ես էի՝ իմ հագուստը, կոշիկները, իմ գլխարկը ու, թերևս, իմ դեմքի ամբողջ Ամերիկան:

-Ինչպե՞ս հոս ինկար:

-Գաղտուկ,- ասացի խանդաղատանքով,- կքալեի: Ո՞րն է քու քաղաքդ, ո՞ւր ծնած ես:  (Հայերեն ասում է՝ որտե՞ղ ես աշխարհ եկել):

-Մուշ,- ասաց:- Ո՞ւր կերթաս, հոս ի՞նչ կընես, դուն ամերիկացի ես, քու հագուստդ ամերիկացու է:

Մուշ:

Ես սիրում եմ այդ քաղաքը:  Ես կարող եմ սիրել որևէ վայր, որն երբեք չեմ տեսել, վայր, որ այլևս գոյություն չունի, որի բնակիչները սպանված են:

Մուշ… քաղաք է, ուր հայրս իր երիտասարդությանը եղել է:

Տեր Աստված, ի՜նչ լավ էր մշեցի այդ թուխ հային հանտիպելը:  Դուք անգամ ցեք պատկերացնի, որքան լավ է հայի համար հանտիպումը մի ուրիշ հայի՝ աշխարհի կորած-մոլորած մի անկյունում, այն էլ գարեջրատանը, մի տեղ, ուր մարդիկ խմում են: Մե՜զ ինչ, թե գարեջուրը անհամ է, և մե՜զ ինչ անգամ բռնապետությունները:

Դրանք այդպես են ու այդպես էլ պիտի լինեն:  Աշխարհում կան բաներ, որ փոխելն անկարելի է:

-Վա՜յ,- ասավ կամաց ու մեղմ ուրախությամբ.- Ու լեզուն կխոսիս, չես մոռցած:

Ու երկու գավաթ տեղական գարեջուրն բերեց:

Եվ հայոց մեր շարժումձևը, որ այնքան բան է ասում, ծնկներին խփելն ու պայթուն ծիծաղը: Եվ կյանքի ու մեծ-մեծ գաղափարների ծաղրը: Եվ հայերեն բառը, նայվածքը, ժպիտը, և այս ամենի միջից սարմանալի հառնումը ցեղի՝ ուշացած, բայց դարձյալ զորավոր, թեև տարիներ թավալնել, թեև քաղաքները կործան վել , հայրերը, եղբայներն են զավակները սպանվել, վայրերը մոռացվել, երազները փշրվել, և հոգիները ոխից սևացել են:

Կուզենաի աշխարհիս երեսին տեսնել այն ուժը, որ խաթարել կարենար այս ցեղը, կոդակ ու հպարտ մադկանց այս ցեղը, որի պատմությունը պատմված, բոլոր կռիվները մղված ու տանուլ են տրված, որի շինությունները խորտակված, գրքերը չընթերցված, երգերը լռած և որի աղոթքները անպատասխան են մնացած:

Փորձեք կործանել այս ցեղը, ասացեք՝ դարձջալ 1915 է, ու աշխարհի աչքը՝ պատերազմի ծցով բռնված: Կործանեցեք Հայաստանը, տեսեք՝ կկարողանա՞ք: Քշեցեք տներից անապատ, մի՛ մոռացեք ձեռքներից խլել ճամփի հացն ու ջրի վերջին ումպը, կրակի մատնեցեք նրանց տներն ու եկեղեցիները: Տեսեք՝ նրանք դարձյալ պիտի չապրե՞ն: Տեսեք՝ ցեղը դարձյալ պիտի չհառնի՞, երբ նրանցից երկուսը հանդիպեն ու ծիծաղեն իրենց մայրենի լեզվով:

Ջանացեք, տեսեք՝ կկարողանա՞ք, շունշանորդիներ, նրանց արգելել, որ չծաղրեն ձեր մեծ-մեծ գաղափարները, որ աշխարհում երկու հայ չխոսեն իրար հետ, փորձեք ջնջել նրանց:

Նյու Յորք, օգոստոս,1935

.................................................................................

ENG | The Armenian & the Armenian

William Saroyan

In the city of Rostov I passed a beer parlor late at night and saw a waiter in a white coat who was surely an Armenian, so I went in and said in our language, How are you, God destroy your house, how are you? I don’t know how I could tell he was an Armenian, but I could. It is not the dark complexion alone, nor the curve of nose, nor the thickness and abundance of hair, nor is it even the way the living eye is set within the head. There are many with the right complexion and the right curve of nose and the same kind of hair and eyes, but these are not Armenian. Our tribe is a remarkable one, and I was on my way to Armenia. Well, I am sorry. I am deeply sorry that Armenia is nowhere. It is mournful to me that there is no Armenia.

There is a small area of land in Asia Minor that is called Armenia, but it is not so. It is not Armenia. It is a place. There are plains and mountains and rivers and lakes and cities in this place, and it is all fine, it is all no less fine than all the other places in the world, but it is not Armenia. There are only Armenians, and these inhabit the earth, not Armenia, since there is no Armenia, gentlemen, there is no America and there is no England, and no France, and no Italy, there is only the earth, gentlemen.

So I went into the little Russian beer parlor to greet a countryman, an alien in a foreign land.

Vy, he said with that deliberate intonation of surprise which makes our language and our way of speech so full of comedy. You?

Meaning of course I, a stranger. My clothes, for instance. My hat, my shoes, and perhaps even the small reflection of America in my face.

How did you find this place?

Thief, I said with affection, I have been walking. What is your city? Where were you born? (In Armenian, Where did you enter the world?)

Moush, he said. Where are you going? What are you doing here? You are an American. I can tell from your clothes.

Moush. I love that city. I can love a place I have never seen, a place that no longer exists, whose inhabitants have been killed. It is the city my father sometimes visited as a young man.

Jesus, it was good to see this black Armenian from Moush. You have no idea how good it is for an Armenian to run into an Armenian in some far place of the world. And a guy in a beer parlor, at that. A place where men drink. Who cares about the rotten quality of the beer? Who cares about the flies? Who, for that matter, cares about the dictatorship? It is simply impossible to change some things.

Vy, he said. Vy (slowly, with deliberate joy), vy. And you speak the language. It is amazing that you have not forgotten.

And he brought two glasses of the lousy Russian beer.

And the Armenian gestures, meaning so much. The slapping of the knee and roaring with laughter. The cursing. The subtle mockery of the world and its big ideas. The word in Armenian, the glance, the gesture, the smile, and through these things the swift rebirth of the race, timeless and again strong, though years have passed, though cities have been destroyed, fathers and brothers and sons killed, places forgotten, dreams violated, living hearts blackened with hate.

I should like to see any power of the world destroy this race, this small tribe of unimportant people, whose history is ended, whose wars have all been fought and lost, whose structures have crumbled, whose literature is unread, whose music is unheard, whose prayers are no longer uttered.

Go ahead, destroy this race. Let us say that it is again 1915. There is war in the world. Destroy Armenia. See if you can do it. Send them from their homes into the desert. Let them have neither bread nor water. Burn their houses and their churches. See if they will not live again. See if they will not laugh again. See if the race will not live again when two of them meet in a beer parlor, twenty years after, and laugh, and speak in their tongue. Go ahead, see if you can do anything about it. See if you can stop them from mocking the big ideas of the world, you sons of bitches, a couple of Armenians talking in the world, go ahead and try to destroy them.

New York. August, 1935.